مروری بر مهم‌ترین رخدادها و جوایز مطالعات تطبیقی ادبی دو سال اخیر

گزارش نامه فرهنگستان، شماره ویژه ادبیات تطبیقی (23) – مهر و آبان 1403 (پیاپی 92)گزارش نامه فرهنگستان، شماره ویژه ادبیات تطبیقی (23) – مهر و آبان 1403 (پیاپی 92)

فرزانه دوستی

دریافت فایل کامل مجله

---

بیست‌وسومین کنگره انجمن‌ بین‌المللی ادبیات تطبیقی (تفلیس 2022)

بیست‌وسومین کنگره این انجمن در تابستان سال 2022 به دعوتِ انجمن ادبیات تطبیقی گرجستان[3] و باعنوان «بازتصویرِ ادبیات جهان: بومی و جهانی، جریان‌های اصلی و حاشیه‌ها» برگزار شد.[4] در این کنگره شش روزه که از بیست‎وچهارم تا بیست‌ونهم ماه ژوئیه در در شهر تفلیسِ گرجستان دایر بود، دهها نشست گروهی ذیلِ گروههای علمی و پنل‌های تخصصی با موضوعاتی همچون مطالعات منطقه‌ای، مطالعات ترجمه، ادبیات جهان و مثلهم برگزار گردید و صدها مقاله انفرادی ارائه و به بحث‌وتبادل‌نظر گذاشته شد.

در این میان، یکی از پنل‌های گفت‌وگو به موضوع «ادبیات تطبیقی ایران در میانه نظم و آشوب» اختصاص داشت که با حضور و هدایت خانم لاتیشیا نانکت دو هدف عمده را دنبال می‌کرد: نخست، نگاهی انتقادی به جریان‌های حاضر ادبیات تطبیقی فارسی در داخل و خارج از ایران در فقدان رشته مستقل دانشگاهی با این نام در داخل کشور و محدودیت مطالعات تطبیقی در خارج از کشور ذیلِ «مطالعاتِ جغرافیایی خاورمیانه»؛ و دوم، پیشنهاد راهکارهایی برای بهبود حوزه ادبیات تطبیقی ایران. همراستا با مباحث نظری و راهبردی درباره پیشینه، دورنما و نسبت ادبیات تطبیقی ایران با مقوله استعمار و جریان‌های پسااستعماری، ضرورت تدوین درسنامه‌‌ای تخصصی برای رشته ادبیات تطبیقی در ایران، ادبیات تطبیقی و جایگاه زبان‌های غیرفارسی و حدومرزها و میراث تطبیقی در ایران، پژوهشگرانی از جامعه دانشگاهی ایران و جهان به ایراد سخنرانی پرداختند که در این میان، عناوینی همچون محدودیت‌های مطالعه ادبیات تطبیقی به‌مثابه رشته مستقل دانشگاهی در ایران؛  گزارش وضعیت مطالعات ادبیات امریکا در ایران، ترجمه فرهنگیِ معکوس در ادبیات ایرانی-آلمانی، مناظرات ادبی میان نثر ادبی ایران و افغانستانِ معاصر، مطالعه ادبیات کودک به‌مثابه ادبیات تطبیقی، روایت‌های ترکی-آذریِ ایران و نقش سیاست‌های فرهنگی ادوار مختلف تاریخ ایران در شکل‌گیری و جهت‌دهی به ادبیات زبان‌های اقلیت، و هچنین بحران حاکمیت و بازگشت ماخولیا در رمان‌های ایرانی و امریکایی بعد از جنگ جهانی دوم به چشم می‌خورند. اما تجلیِ ادبیات فارسی در این کنگره به همین چند مقاله ختم نمی‌شود، چنانکه مقالاتی نیز به حضور مسلط و تأثیر ادبیات فارسی بر جهان ادبیِ کهن پرداختند، که از آن جمله می‌توان به مقاله‌ای درباره تعاملات ادبیات فارسی و چینی در دوران امپراتوری مغول و شباهت اشعار درباری فارسی و اشعار نغمه‌سرایان دوره‌گرد اسپانیایی اشاره کرد.

 

جوایز ادبیات تطبیقی و معرفی برگزیدگان

3-1. جایزه آنا بالاکیان (Balakian Prize)

جایزه بالاکیان، استاد دانشگاه و پژوهشگر ادبیات تطبیقی ارمنی‌تبار ساکن آمریکا ، که از سال 2004 و پس از درگذشت او هرسه‌سال یک‌بار همزمان با برگزاری کنگره انجمن بین‌المللی ادبیات تطبیقی به آثار ممتاز پژوهشگران جوان و  زیر چهل‌سال در حوزه ادبیات تطبیقی اهدا می‌شود، در سال 2022 یک برگزیده و یک اثر شایسته تقدیر داشت:

دکتر مِی حواس پژوهشگرِ مصری‌تبار و استاد «ادبیات جهان» برای نگارش کتاب سیاسی‌سازیِ ادبیات جهان: مصر درمیانه آموزش و اذهان عمومی  (Hawas)برگزیده جایزه ادبی بالاکیان به ارزش هزار دلار شد. به گفته داوران، این کتاب با نگاهی بدیع و انتقادی در چارچوب تطبیقی قابل‌تحسین رمان‌ها و سفرنامه‌هایی را به زبان‌های انگلیسی، عربی، فرانسوی، چک، و ایتالیایی بررسی و تعاملات فرهنگی کشور مصر را در دو دوره پیشاتجدد و پساتجدد بازمی‌خواند و نشان می‌دهد که برخلاف خوانش‌های مرسوم و نتایج قابل پیش‌بینیِ تاریخ‌نگاران پسااستعماری، از دل این متون ادبی می‌توان به تصویری جاندار، سرشار، جامع‌الاطراف و حایز چندصدایی از تعاملات فرهنگی مصر با سرزمین‌های دیگر دست یافت که از تصورات و حدود و ثغور تاریخ‌نگاریِ پسااستعماری فراتر می‌رود. ابتکارعمل حواس در روش‌شناسی تطبیقی این اثر آن است که تفسیری تازه از «پارادایم» یا انگاره‌های «ادبیات جهان» در بستر فرهنگِ جهانی‌ ارائه می‌کند و تاریخ‌نگاری و سیاست‌های بازنمایی معمول  را به سؤال می‌گیرد

همچنین، هیأت داوری کتاب زیبایی‌شناسیِ تئاتر در دوران تجددِ باروک اثر جوزف چرماتوری را شایسته تقدیر دانستند (Cermatori). این کتاب به نقش تئاتر دوران باروک (در نیمه اول قرن هفدهم اروپا، پس از دوران رنسانس) در تببین معیارهای زیباشناسی تازه‌ای که منجر به شکل‌گیری زیباشناسی مدرنیسم در اوایل قرن بیستم گردید، می‌پردازد. ارزش بدیع این کتاب در روش پژوهش تطبیقیِ علمی و قوتِ نظری و تحلیلی آن است. چرماتوری در بستر تئاتر باروک آثاری از فردریش نیچه، استفان ملارمه، والتر بنیامین و حتی گرترود استاین را بازمی‌خواند و تلقی باروک‌بنیانِ ایشان را از مفاهیمِ فضا، تجربه و اجرا تحلیل می‌کند.

فراخوان این جایزه برای دوره بعد نیز که همزمان با چهاردهمین کنگره انجمن بین‌المللی ادبیات تطبیقی در سال 2025 اعطا خواهد شد، منتشر شده و این انجمن تا سی‌ویکم ژانویه 2025 (دی‌ماه 1403) پذیرای آثار ارسالی خواهد بود.

3-2. جایزه ادبیات تطبیقی رنه ولک (René Wellek Prize)

برگزیدگان جایزه ادبی رنه ولک که هرسال به تک‌نگاره‌ای در پژوهش تطبیقی یا مجموعه مقالاتی درباره ادبیات تطبیقی اهدا می‌شود، از نگاه متکثر و تنوع‌گرای داوران این جایزه حکایت می‌کند و افزایش برگزیدگان آن گواهِ رونق روزافزون پژوهش‌های تطبیقی و بینارشته‌ای در بازار کتاب آمریکا است.

در سال 2024 دو تک‌نگار با عناوین آنتیگوناس: نوشتن از آمریکای لاتین به قلمِ مویرا فرادینگر از انتشارات آکسفورد چاپ سال 2022  (Fradinger) و خشونتِ کلمه: نظریه‌ای درباره نوشتار به قلم ملانی مکمَن از دانشگاه میشیگان چاپ سال 2023 (McMahon)، و مجموعه مقالاتی با عنوان اندیشیدن با لهجه: به‌سوی ابژه، روش و خوانشی جدید از انتشارات دانشگاه کالیفرنیا چاپ سال 2023(Rangan et al) برگزیده جایزه ولک بودند.  

خشونت کلمه پژوهشی است تطبیقی درباره ارتباط خط و نوشتار از زمان پیدایی الفبای یونانی با نظام‌های ناملموسِ سلطه و مراتبط خشونت در آتیه بشر که در میان حوزه‌های عصب‌شناسی، نظریه ادبی و تاریخ فرهنگی از یکسو و فصل مشترک مطالعات نوشتار و سرمایه‌مداری و استعمارگری در آمدوشد است.

اندیشیدن بدون لهجه نیز با طرح ادعایی نو، لهجه را فراتر از تلقی عموم، شیوه‌ای قدرتمند اما ناشناخته از ادراک جهان می‌داند که در نگاه، شنیدن، خواندن، اندیشیدن و رفتار، دیگرگونه است. لهجه صرفاً بخشی از هویت فرد نیست، بلکه تعاملی است دوسویه میان بدن و رسانه، شعریت و سیاست، و قدرت و وفاق؛ بنابراین اندیشمندان و پژوهشگرانی از رشته‌های گوناگون را گردهم آورده تا هریک از منظر خویش درباره شیوه نگریستن لهجه‌مند به جهان مداقه کنند.

در این دوره، تک‌نگاره سرخِ سیاسی به قلمِ ادواردو کاداوا و سارا نادال-ملیسو، انتشارات دانشگاه ام.آی.تی، چاپ سال 2023 (Cadava) نیز شایسته تقدیر اعلام شد. این کتاب به تأسی از نقل قولی مشهر از برتولت برشت، که «خواندن نوعی نزاع طبقاتی است»، رابطه پرفرازوفرودِ بین سواد و سیاست را در بستر ضروریات عدالت اجتماعی و نژادی معاصر بررسی می‌کند و تفسیری خلاقانه از آرای کارل مارکس، روزا لوکزامبورگ، والتر بنیامین، فردریک جیمسن و… دیگران ارائه می‌دهد. نویسندگان با ترسیم «تاریخ همچون انباشتگاهِ خشونت»، می‌کوشند دو عملِ «نوشتن» و «خواندن» را نه اعمالی انفرادی، بلکه کنش‌هایی همواره جمعی  و مشترک برشمارند که در بازآفرینی تخیل سیاسیِ مشترک تأثیرگذارند.

3-3. جایزة هری لوین (Harry Levin Prize)

جایزه لوین جایزه مهم دیگری است که با حمایت مالی انجمن ادبیات تطبیقی آمریکا (ACLA)، هرسال به کتاب اولِ پژوهشگری در حوزه ادبیات تطبیقی اعطا می‌شود و از حیث تشویقی و حمایتگری برای پژوهشگران نوقلم بسیار ارزشمند است. هری لوین (1912-1994) منتقد ادبی آمریکایی، پژوهشگر در حوزه مدرنیسم و ادبیات تطبیقی، و از استادان پرسابقه و تأثیرگذار این رشته در دانشگاه هاروارد بود که قریب بیست اثر تألیفی و پژوهشی از او به یادگار مانده است. در سال 2024، این جایزه به نخستین کتاب خانم ایزابل سی. گومز با عنوان ترجمه آدمخوارانه: بده بستان‌های ادبی در آمریکای لاتینِ معاصر از انتشارات نورث‌وسترن و چاپ سال (Gómez) تعلق گرفت. گومز استادیار مطالعات آمریکای لاتین و ایبری در دانشگاه ماساچوست بوستون است، و در نخستین کتاب خود به سراغ شیوه‌های ترجمه نویسندگان آمریکای لاتین در قرن بیستم می‌رود، اما ترجمه‌هایی که به جای بهنجار بودن و وفاداری به اصل متن، به شکلی خلاقانه به تخریب متن مبدأ رو می‌آورند و صحت و ثقم آن را به سؤال می‌گیرند یا بهبود می‎بخشند. «ترجمه آدمخوارانه» در کتاب گومز استعاره‌ای است وام‌گرفته از سنت بومی مردم برزیل برای پذیرش شرافتمندانه «دیگری» در فرهنگِ «خودی»، که به بهترین نحو برخورد مشابه با آثار جهان را در شیوه کار مترجمان آمریکای لاتین توضیح می‌دهد. گومز برخی از شگردهای آدمخوارانه مترجمان، همچون تقریب، نثر متخلخل، و عدم ترجمه را توصیف و آن را شیوه‌ای از مذاکره قدرت و استعمار میان زبان‌های مختلف برمی‌شمارد.

3-4. جایزه چارلز برنهایمر (Charles Bernheimer Prize)

این جایزه هم که به ارزش هزار دلار و اعطای مزایای دانشگاهی ازجمله عضویت در انجمن ادبیات تطبیقی آمریکا هرساله به بهترین رساله‌های دانشگاهی در حوزه ادبیات تطبیقی تعلق می‌گیرد، در دوره گذشته رساله دکتری جسیکا کاپلی را از دانشگاه تورنتو باعنوان شکل‌های نبرد: سرمایه‌داری، بازنمایی و دولت در ادبیات پس از دهه 1945 در فرانسه، ژاپن، و ایالات متحده (Copley) برگزید، و دو رساله دیگر را نیز شایسته تقدیر دانست: رساله‌‌ای از آلیسون لِی کانِربوتان با عنوان عشق دیوانه‌وار: تفکر اسلامی و اخلاقِ هوس در حکایت لیلی و مجنون از دانشگاه شیکاگو (Kanner-Botan)، و رساله دکتری اُورِلین بلوچی از دانشگاه هاروارد با عنوان اجراهای دموکراتیک: چگونه تئاتر توده مردم را خلق می‌کند (Bellucci). این جایزه در حال حاضر محدود به رساله‌هایی است که در یکی از دانشگاههای جهان به زبان انگلیسی به رشته تحریر درآمده باشد و گروههای دانشگاهی ادبیات تطبیقی معمولاً بهترین رساله‌های خود را به عنوان نامزد این جایزه به دبیرخانه انجمن معرفی می‌کنند.

مروری اجمالی بر مهمترین رخدادهای ادبیات تطبیقی اخیر جهان حاکی از دو نکته حائز اهمیت است: نخست، تمایل  متولیان انجمن‌ها و جوایز تطبیقی به کثرت‌‌گرایی در موضوع و روش مطالعات تطبیقی به نحوی که دو حوزه رقیب ادبیات تطبیقی در دهه‌های اخیر (یعنی «مطالعات ترجمه» به پیشنهاد سوزان بسنت، و «مطالعات منطقه‌ای» به پیشنهاد اسپیواک) نه‌تنها منجر به ضعف بدنه اصلی ادبیات تطبیقی نشده، بلکه صرفاً دو زیرشاخه جدید به انواع پژوهش ادبیات تطبیقی افزوده‌است و گواهِ آن هم انبوه مقالاتی است که ذیل این دو عنوان در همایش‌های اخیر انجمن بین‌المللی ادبیات تطبیقی ارائه گردید. و دوم، حضور پررنگ و پرشمار پژوهشگران تطبیقی ادبیات فارسی کهن و معاصر در بیست‌وسومن کنگره بین‌المللی ادبیات تطبیقی نشان می‌دهد که به‌رغم فقدان انجمن ادبیات تطبیقی در ایران، ظرفیت و اشتیاق بسیاری به ادبیات خطه همچنان جریان دارد و ضروری است بار دیگر اهمیت تأسیس رشته مستقل ادبیات تطبیقی و انجمن ملی ادبیات تطبیقی ایران را یادآوری کرد.

 

برای آشنایی بیشتر به منابع زیر مراجعه کنید:

American Comparative Literature Association. https://www.acla.org/

  Bellucci, Aurelien. Democratic Performances: How Theater Creates The People. University of Harvard, 2023. Balakian Prize. https://www.ailc-icla.org/balakian-prize

British Comparative Literature Association.  https://bcla.org/

Cadava, Eduardo, and Sara Nadal-Melsió. Politically Red. The MIT Press, 2023.

Canadian Comparative Literature Association. https://complit.ca/

Cermatori, Joseph. Baroque Modernity: An Aesthetics of Theater. JHU Press, 2021.

Charles Bernheimer Prize. https://www.acla.org/prize-awards/charles-bernheimer-prize

Copley, Jessica. Forms of War: Capitalism, Representation and the State in Post-45 Literatures from France, Japan, and the United States. University of Toronto, 2022.

Democratic Arabic Center. https://www.democraticac.de/

Fradinger, Moira. Antígonas: Writing from Latin America. Oxford University Press, 2022.

Gómez, Isabel C. Cannibal Translation: Literary Reciprocity in Contemporary Latin America. Northwestern University Press, 2023.

Harry Levin Prize. https://www.acla.org/prize-awards/harry-levin-prize.

Hawas, May. Politicising World Literature: Egypt, Between Pedagogy and the Public. Routledge, 2019.

International Comparative Literature Association. https://www.ailc-icla.org/

Kanner-Botan, Allison Leigh. Maddening Love: Islamic Thought and the Ethics of Desire in the Legend of Layla and Majnun. University of Chicago, 2023.

McMahon, Melanie. The Violence of the Letter: Towards a Theory of Writing. University of Michigan Press, 2023.

Rangan, Pooja, Akshya Saxena, Ragini Tharoor Srinivasan, & Pavitra Sundar. Thinking with an Accent: Toward a New Object, Method, and Practice. University of California Press, 2023.

René Wellek Prize. http://www.acla.org/prize-awards/rené-wellek-prize

XXIII International Congress of the International Comparative Literature Association (ICLA). Tbilis, 2022. https://icla2022-tbilisi.ge/